Mục lục
Nghệ thuật phủ men trong chế tác mặt số đồng hồ
Mặt số đồng hồ được phủ men là rất hiếm, chỉ có trên những chiếc đồng hồ cao cấp, bởi để chế tác ra mặt men cho đồng hồ cần nghệ thuật và kỹ thuật rất cao. Tôi cũng bị ấn tượng rất mạnh với các họa tiết trang trí, màu sắc của những mặt số phủ men này, và ấn tượng cả với cách tạo ra chúng.
Bởi từ những nguyên liệu thiên nhiên và cách thức tạo ra chúng – thường là từ bàn tay khéo léo của những nghệ nhân lâu năm- nên tôi tin rằng mỗi chiếc đồng hồ với mặt số phủ men là một tác phẩm vô cùng độc đáo. Đây chính là những kỹ thuật để tạo ra những mặt số độc và đẹp nhất thế giới mà chúng ta đã từng thấy và được nhà sản xuất ghi lên mặt số một cách đầy tự hào, vậy chính xác chúng là gì? Khác nhau ra sao và làm thế nào để phân biệt giữa các kỹ thuật với nhau?
Cụm từ “Enamel” (tạm dịch là phủ men) bắt nguồn từ tiếng Thượng Đức “smelzan”, sau đó trở thành “esmail” trong tiếng Pháp cổ. Kể từ đó, được dùng là “email” trong tiếng Pháp và “enamel” trong tiếng Anh. Khá hài là khi thấy cụm từ “email” trên mặt đồng hồ, ta lại liên tưởng nhầm ngay đến email- thư điện tử.
Theo hãng Vacheron Constantin: “Nghệ thuật phủ men được phát minh bởi những thợ thủ công phương Đông gần 4.000 năm trước. Với sự phát triển của ngành chế tác đồng hồ trong thế kỷ 17, Geneva trở thành trung tâm “Grand Feu”(một kỹ thuật phủ men) trong nghệ thuật trang trí đồng hồ”.
Nghệ thuật phủ men về cơ bản là: thủy tinh pha cùng chất tạo màu (điển hình là oxit kim loại) được nung nóng đến điểm nóng chảy (800-1200oC), sau đó để nguội và liên kết với bề mặt kim loại. Đây là quá trình lặp đi lặp lại theo từng lớp “nung, để nguội, và thêm lớp tiếp theo” cứ thế lặp lại khoảng 4-10 lần cho đến khi đạt được kết quả cuối cùng. Chính lớp men này tự nó sẽ định hình nên thiết kế và màu sắc, hoặc đôi khi chỉ đơn giản là phủ một lớp men trên cùng cho mặt số.
Donzé Cadrans SA (người sáng lập hãng Ulysse Nardin) giải thích: “Lớp men như là 1 lớp thủy tinh mềm gồm bột thủy tinh, chì đỏ và soda (?!), trộn cùng với những nhân tố khác, tạo ra những sắc thái mạnh cùng với độ sâu huyền ảo. Các yếu tố tạo nên sắc thái màu của lớp men có thể là sắt- tạo màu xám, crom- xanh lá cây, iot- màu đỏ lửa. Khi lớp men
này được nung ở nhiệt độ 800-1200 oC sẽ hóa lỏng và liên kết với kim loại. Lớp men được phủ lên mặt số bằng đuôi của lông ngỗng. Và những lớp men này phải được làm từng lớp từng lớp 1 cách chậm rãi để từng bước đạt được màu sắc như mong đợi.”
Không có 1 công thức chung nào cho phủ men, đó là nơi mà “nghệ thuật” xuất hiện. Các nghệ nhân có thể tạo ra sự khác biệt về màu sắc 1 cách vô hạn thông qua sự kết hợp khác nhau của thủy tinh và oxit kim loại. Trên thực tế, quá trình phủ men là nghệ thuật trang trí đòi hỏi rất nhiều kỹ năng từ khi bắt đầu đến khi hoàn thành. Vấn đề là nó rất khó để kiểm soát, ở bất kỳ giai đoạn nào trong quá trình chế tác, lớp men này đều có thể bị nứt, vỡ, xuất hiện bong bóng khí và để lại những lỗ li ti trên bề mặt, hoặc kết quả về màu sắc không tối ưu.
Thành quả của toàn bộ quá trình phức tạp này chính là mặt số của đồng hồ sẽ đạt được độ “độc” và “đẹp” khó tin, với 1 sắc độ màu không bao giờ phai theo thời gian. Thật vậy, những mặt số phủ men có độ tuổi hàng thập kỷ vẫn sáng 1 cách cực kỳ ấn tượng như ngày đầu tiên chúng được tạo ra. Tuy nhiên điều đó cũng nói lên rằng, mỗi khi mặt số phủ men được hoàn thiện, chúng ta không thể chỉnh sửa bất cứ điều gì- nếu không đạt được hiệu ứng, chất lượng như mong đợi, người nghệ nhân phải bắt đầu lại từ đầu!
Chi tiết về Enamel :
Có nhiều cách khác nhau để trang men cho mặt số đồng hồ, mỗi kỹ thuật tráng men đòi hỏi kĩ năng và độ chính xác đặc biệt riêng của nó. Các kỹ thuật phổ biến nhất trong thế giới của đồng hồ cao cấp là Grand Feu, Cloisonné, Champlevé. Đây là một video tuyệt vời giới thiệu về quá trình sản xuất mặt men của Vacheron Constantin:
GRAND FEU ENAMEL- Nung phủ men
Đây là kỹ thuật dễ bắt gặp nhất, cụm “Grand Feu” theo tiếng Anh là “Great Fire” – người nghệ nhân không vẽ trực tiếp lên mặt số mà sẽ dùng nhiều lớp oxit kim loại, đưa vào nung trong lửa (800-900oC) nhiều lần để màu xuất hiện dần, giữ được sự tinh tế và độ bền màu theo thời gian.
Đây vừa là kỹ thuật riêng lẻ vừa là kỹ thuật được dùng chung với những kỹ thuật khác khi phủ men cho mặt số, được xem như là cơ bản nhất trong nghệ thuật phủ men.





CLOISONNÉ ENAMEL- Tách màu men
Kỹ thuật tách các mảng màu trên mặt số bằng cách tạo nên những “vách ngăn”- làm từ những “sợi” bạc hoặc vàng thật mảnh, những “sợi” này vẫn sẽ được nhìn thấy trong phần hoàn thiện, phân chia các mảng men khác nhau mang nhiều màu sắc khác nhau. Hỗn hợp phụ liệu men trong Cloisonne được làm từ bột, pha trộn và đánh nhão, đưa vào từng “ngăn” đã tạo sẵn và nung trong lò.





Bề rộng của những “sợi” này được đo khoảng 0,07mm (không lớn hơn sợi tóc), được dùng nhíp uốn cong và đặt lên viền của bức tranh đã vẽ sẵn trên mặt số. Chính những sợi này tạo nên độ chi tiết, nổi khối và sắc thái ở 1 đẳng cấp cao hơn cho bức tranh mặt số. Cùng với những công đoạn phủ men khác, mặt số khi hoàn thành là kết hợp của nhiều lớp và nhiều lần nung, những mảng màu được nung trong lò khoảng 5 lần hoặc hơn trước khi hoàn thành và đánh bóng. Dưới đây là một số ví dụ điển hình về các mặt số đã được hoàn thiện với kỹ thuật Cloisonné :



CHAMPLEVÉ ENAMEL- Chạm khắc
Kỹ thuật chạm khắc trong đó mặt số kim loại được đục/ khoét thành từng ô (bởi dụng cụ là dao khắc), và màu men được đổ vào các ô này, đưa vào nung và sau khi nguội thì đánh bóng. Kỹ thuật chạm khắc và tách men nêu trên như 2 cách ngược nhau, 1 bên là quy trình “gỡ bỏ” (đục, khoét mặt số kim loại), còn bên kia là “thêm vào” (đính những sợi nhỏ trên mặt số kim loại).



Một số những kỹ thuật ít thấy khác :
FLINQUÉ ENAMEL
Màu men được tô lên- đúng theo nghĩa đen- bằng đầu bút/cọ trên miếng kim loại mà trước đó đã được chạm trổ bằng tay hoặc khắc họa tiết “guilloche” (dạng họa tiết như vân sóng được đánh ra từ tâm của mặt số). Tiếp tục được tô nhiều lần (ít nhất là 4) và nung trong lò khoảng 820 độ mỗi lần. Khi độ dày của men đã đạt chuẩn, sau lần nung cuối cùng, mặt số được đánh bóng.

PAILLONNÉ ENAMEL
Theo hãng Van Cleef & Arpels, PAILLONNÉ được mô tả là mang 1 lớp kim loại đã được dát vô cùng mỏng (mỏng đến độ gió nhẹ là bay)- đặt giữa 2 lớp men, kỹ thuật này tạo cho mặt số sự lờ mờ huyền ảo khi bắt sáng (như có lớp sương mù chuyển động).
GRISAILLE ENAMEL
Được phát triển bởi hãng Van Cleef & Arpels, GRISAILLE là cách tạo bức tranh màu trắng trên nền đen, miếng kim loại nền sẽ được phủ 1 lớp men màu đen trước. Khó khăn ở chỗ là làm sao tạo được 1 lớp men có màu đen thật sâu, mượt mà, và chịu được nhiều lần nung. Lớp này thường mềm hơn các lớp men truyền thống và được trộn với 1 tinh chất tự nhiên đặc biệt. Lớp màu trắng sẽ được phủ lên dày hay mỏng tùy thuộc vào hiệu ứng mong muốn, lớp này càng mỏng thì sẽ càng chuyển thành màu xám do hiệu ứng từ màu đen nền. Kỹ thuật này thường được dùng để vẽ cảnh đêm, hoặc vẽ cảnh 3D, tạo độ huyền bí cho mặt số.


Lớp màu trắng sẽ được phủ lên dày hay mỏng tùy thuộc vào hiệu ứng mong muốn, lớp này càng mỏng thì sẽ càng chuyển thành màu xám do hiệu ứng từ màu đen nền. Kỹ thuật này thường được dùng để vẽ cảnh đêm, hoặc vẽ cảnh 3D, tạo độ huyền bí cho mặt số.
Như vậy chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu về các kỹ thuật phủ men mặt số thông dụng nhất trong chế tác đồng hồ cao cấp rồi đó ! Biên dịch : Bui Phuong Nam